زارایا

قیچک ،میراث کولی (تفاوت قیچک سیستانی و قیچک بلوچستانی)

موسیقی مقامی و آوازی سیستان تنها با ساز قیچک شناخته می شود. سازی که نغمه های حماسی و عاشقانه اش یادآور پیچش باد در لای گز، تنها نماد استواری کویر سیستان است.قیچک علاوه بر سیستان و بلوچستان در برخی استانهای پاکستان و افغانستان نیز نواخته و اغلب قیچک های بلوچستان در پاکستان ساخته می شود..بطور کلی در استان سيستان و بلوچستان 2 نوع قيچك وجود دارد.قیچک سیستانی و قیچک بلوچستانی.به مرور زمان و با انتقال قیچک به پایتخت و مراکز مهم موسیقی ایران ، تزئینات مردم محلی روی ساز ازقبیل آئینه کاری ، حذف شد.همچنین تغییراتی در اندازه و ساخت ساز جهت صدادهی بیشتر برای ردیف دستگاهی موسیقی ملی بوجود آمد.وامروزه شاهد حضور قیچک در برخی گروه های موسیقی پایتخت هستیم اما بدون اصالت بومی!

1- ویژگی های ظاهری قیچک سیستانی :
قیچک سیستانی از نظر ویژگی های ظاهری و تکنیک های اجزایی تا حدودی به قیچک بلوچی شباهت دارد اما ساختمان و تکنیک های اجرایی آن ساده تر و آسان تر از قیچک بلوچی است.بافراموش شدن تدریجی رباب ،قیچک تنها ساز زهی منطقه سیستان و مهمترین ساز در همراهی آوازها و ترانه های سیستانی است.این ساز از قیچک بلوچی بلندتر و لاغرتر است.کاسه آن مانند قیچک بلوچی دو قسمتی است و دو قسمت کاسه از داخل باهم مرتبط هستند.روی دهانه قسمت پایینی کاسه (کاسه کوچک)پوست کشیده می شود و خرک در نقطه معینی بصورت مورب روی پوست قرار میگیرد.قسمت بالایی از قسمت پایینی بزرگتر و حجیم تر است.روی دهانه قسمت بالایی کاسه یک صفحه چوبی مشبک قرار دارد که طرفین آن باز است.کاسه قیچک سیستانی یکپارچه است و بطور کلی بدنه اصلی آن ،یعنی کاسه دو قسمتی ،دسته،جعبه کوک و سرتاج یکپارچه ساخته می شود. دسته این ساز کوتاه و نسبتا کلفت است و درانتهای آن جعبه کوک قرار دارد. طول جعبه کوک معمولا از طول دسته بیشتر است. کشیدگی تاج قیچک سیستانی کمتر از تاج قیچک بلوچی است.
ويژگي هاي ظاهري و ساختاري سرود (قیچک بلوچستانی):
بلوچستان را مي توان از نظر فرهنگي به دو ناحيه تقسيم كرد: سَرحد زمين و مَكّران .سرحد زمين، در برگيرنده شهرهايي چون زاهدان، خاش ، نصرت آباد ، ميرجاوه و بخشي از سيستان است و منطقه مكران در واقع از سراوان به سمت جنوب تا درياي عمان ، يعني بخش مركزي و جنوبي بلوچستان را شامل مي شود. موسيقي دو ناحيه نيز تاحدي باهم متفاوت است.آواز ليكو مهمترين آواز سرحد زمين است كه در مناطق مختلف تفاوت دارد.در منطقه مكران آواز ذهيروك مترادف با آواز ليكو است. پراكندگي و مراكز اصلي قيچك بلوچي در تمامي مناطق شهري استان جز سيستان مي باشد. واژه سرود ظاهراً تحريف شده سروز، همان سازي كه در بلوچستان پاكستان به آن ساروز(سارود) مي گويند و در زبان فارسي به قيچك يا غ‍ژك معروف است.معمولا موسيقي اصيل بلوچ تنها باقيچك و تمبورك اجرا مي شده است.قيچك بلوچي به دو نوع نسبتاً متفاوت تقسيم مي شود: گونه اول،قيچك هاي متداول در منطقه سرحدي(شمال) بلوچستان و ديگري قيچك هاي رايج در منطقه مكران است.تفاوت اين دوگونه بيشتر در تعداد سيمهاي اصلي و فرعي،كوك و تاحدودي در شيوه نوازندگي و محتواي مقام هاست. كاسه ساز نسبتاً حجيم و دو قسمتي است و دو فرو رفتگي در دو طرف آن وجود دارد.این فرورفتگی ها در سطح جلویی کاسه ساز به هم می پیوندند و آن را از سمت جلو به دو قسمت تقسیم می نمایند.دو قسمت کاسه از داخل به هم متصل هستند و قسمت پایینی آن کوچکتر و کم حجم تر از قسمت بالایی است و روی آن با پوست پوشیده شده است .قسمت بالایی کاسه را دو صفحه مشبک چوبی پوشانده است .این صفحه ها فقط قسمت میانی کاسه بزرگ را می پوشانند و قسمتهای جانبی دهانه کاسه بزرگ باز هستند. دسته ای کوتاه و نسبتا ضخیم دارد.تاج قیچک تکه چوبی نسبتا پهن و ضخیم است و طوری به سمت پشت قیچک کشیده شده که انتهای خمیده تاج تقریبا در راستای سطح پشتی کاسه قرار می گیرد .وجود تاج علاوه برزیبایی و احتمالا تاثیر در صدادهندگی با تکیه بر سینه نوازنده یاعث ثبات ساز در دست اجرا کننده می شود.

2- تعداد سیم های قیچک سیستانی :
قیچک سیستانی 3 سیم اصلی و 7 سیم فرعی دارد.به همین دلیل دارای 10گوشی است.9 گوشی در جعبه کوک و یک گوشی در سمت راست دسته قرار دارد.از 9 گوشی ذکر شده 3 گوشی بزرگتر مربوط به 3 سیم اصلی و 6 گوشی کوچک مربوط به سیمهای فرعی است.
سیم های اصلی: آرشه را روی آنها می کشند و فقط روی دو سیم جانبی انگشت گذاری می شود و سیم میانی به عنوان دست باز مورد استفاده قرار می گیرد. سطح سیمهای اصلی نسبت به دسته بالاتر از سیمهای فرعی است.به گونه ای که آرشه فقط با سیم های اصلی برخورد می کند.از آنجا که سیم اول (صدای زیر) زیاد مورد استفاده قرار می گیرد فاصله آن تا سیم دوم برای سهولت در انگشت گذاری بیشتر است. سیمهای دوم و سوم تا حدی به هم نزدیکتراند.و غالبا با هم بصدا در می آیند. سه سیم اصلی از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس ازعبور از روی خرک و شیطانک اصلی در داخل جعبه کوک به گوشی های مربوطه متصل می شوند.
سیمهای فرعی :این سیمها 7عدد هستند که روی آنها آرشه کشیده نمی شود و از طریق ارتعاش سیمهای اصلی مرتعش می شوند.روی خرک سه شیار با عمق کم برای عبور 3 سیم اصلی و 7 شیار باعمق بیشتری برای عبور سیمهای فرعی وجود دارد.همین اختلاف کم شیارها باعث می شود تا سیمهای اصلی در سطح بالاتری از سیم های فرعی قرارگیرند.در بعضی از قیچکهای سیستانی روی بدنه خرک سوراخهایی برای عبور سیم های فرعی ایجاد شده است.6 سیم فرعی از روی شیطانک اصلی قیچک عبور می کنند و به دورگوشی های مربوطه به خود در داخل جعبه کوک پیچیده می شوند.اما سیم هفتم یک شیطانک اختصاصی دارد که یک میخ فلزی کوتاه است و روی آن شیاری برای عبور سیم ایجاد شده است.این شیطانک منفرد در نقطه ای که تقریبا محل تلاقی دسته و کاسه است کوبیده می شود.برخی از قیچک های سیستانی دارای سیم های فرعی کمتری اند.طول و عرض جعبه کوک قیچک سیستانی بیشتر از دسته است.گوشی های قیچک سیستانی نسبتا طویل اند و در دو اندازه مختلف.
تعداد سیم های قیچک بلوچستانی :
سرود 11 سیم دارد.تعداد سیم های اصلی که آرشه روی آنها کشیده می شود در قیچک مکران 4 عدد و در قیچک سرحدزمین 3عدد است. قیچکهای سرحدزمین معمولا یا فاقد سیم اول (تیپ) هستند و یا سیم سوم (گور) ندارند. سیم سوم در قیچک مکران زهی و از جنس روده تابیده شده گوسفند است.سیم های اصلی از یکطرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از خرک و شیطانک در داخل جعبه کوک به دور گوشی مربوط به خود پیچیده شده اند. قیچک مکران 11گوشی دارد 10 عدد در دو طرف جعبه کوک و یکی در قسمت جانبی و نزدیک کاسه قرار گرفته که مربوط به آخرین سیم فرعی است.در دوطرف جعبه کوک 4عدد گوشی بزرگ و 6 عدد گوشی کوچک قرار دارد گوشی منفردی که در قسمت جانبی دسته قرار دارد نیز کوچک است. گروه دوم سیم های فرعی هستند که تعدادشان معمولا 7 عدداست.قیچکهای سرحدزمین 3تا 4 سیم فرعی دارند و گاه نیز ممکن است اساسا فاقد سیم های فرعی باشند.سیم های فرعی از یه طرف به سیم گیر اصلی قیچک متصل اند و از طرف دیگر پس ازعبور از سوراخهای ایجاد شده بربدنه خرک و گذشتن از روی شیطانک درداخل جعبه کوک به گوشی های مربوط به خود وصل می شوند.سیم گیر یک میخ است که قسمت انتهای قیچک کوبیده می شود.

3- موارد استفاده قیچک سیستانی :
معمولا در مراسم عروسی، ختنه سوران ومجالس شادی نواخته می شود.اغلب نوازندگان قیچک در زابل و اطراف آن را کولی ها یا در اصطلاح غربتی ها تشکیل می دهند.معمولا همراه دو ساز ضربی نواخته می شود.یا دهل بزرگ یا قاشقک.دهل بزرگ در همنوازی قیچک با دست نواخته می شود و در همنوازی سرنا با چوب.جدیدا از تمبک درکنار قیچک استفاده می شود.در سیستان قیچک همراه با صدای خواننده و بعنوان جواب آواز نیز نواخته می شود.

موارد استفاده قيچك بلوچستان:
به دو دسته كلي مقام هاي آوازي و مقام هاي بلوچستاني تقسيم مي شود.
الف) رپراتور آوازي قيچك : ساز همراهي كننده تمام فرم ها و نمونه هاي موسيقي آوازي بلوچستان است. مهمترين رپراتور قيچك در حوزه موسيقي آوازي بلوچستان عبارتند از :1) آواز ذهيروك که بنيادي ترين مقام منطقه مكران بلوچستان است. 2) آواز ليكو که بنيادي ترين مقام منطقه سرحدزمين بلوچستان است. 3) موسيقي و ذكرهاي گواتي. 4) شئر (sha’r) :روايت ها و داستانهاي حماسي، تاريخي، مذهبي و عاشقانه بلوچي را گويند كه همراه با قيچك و دو تمبورك در مجالس عروسي اجرا مي شود. 5) سوت (saot ) : آواز هاي شاد بلوچي .
ب) رپراتور سازی: مقام های و آوازهای بلوچستان به تنهایی و با قیچک نیز اجرا می شود.

4 - تكنيك هاي اجرايي در سیستان :
انگشت گذاری روی سیم های اصلی قیچک سیستانی به سیم های اول و سوم محدود می شود.سیم دوم (میانی) با انگشت گرفته نمی شود و بعنوان صدای دست باز همراه سیم های دیگر نواخته می شود.( به این تکنیک در سازهای زهی آرشه ای آکورد گیری گفته می شود). در انگشت گذاری روی سیم های اول و سوم از هر چهار انگشت استفاده می شود.اغلب تصنیف های سیستانی در میزانهای (ریتم های) 2/4 ، 6/8 و 5/8 اجرا می شود.
تكنيك هاي اجرايي در بلوچستان:
اگرچه از قاعده هايي عام پيروي مي كند اما تا حدودي به سبك انفرادي هر نوازنده و سبك اجرايي هرمنطقه نيز بستگي دارد.چهار عامل اصلي زير در تكنيك هاي اجرايي قيچك بلوچستان نقش دارند: 1) ويژگي ها،قواعد و تكنيك هاي عام نوازندگي 2) سبك انفرادي هرنوازنده 3) سبك منطقه اي 4) نوع يا فرم موسيقي مورد اجرا.در قيچك بلوچي سیم سوم بعنوان سیم دست باز استفاده مي شود. اين سیم معمولا طوري از روي خرك عبور مي كند كه در سطح بالاتري نسبت به ساير سیمها قرار گيرد.اغلب نوازندگان چيره دست روي اين سیم هم انگشت گذاري مي كنند.انگشت گذاري بيشتر در محدوده دسته ساز است.

5- جنس و مواد بکاررفته در ساختمان قیچک سیستانی :
بدنه اصلی ساز :بصورت یکپارچه از چوب توت ساخته می شود و شامل کاسه طنینی دو قسمتی، دسته ،جعبه کوک و تاج است.
صفحه چوبی مشبک: این صفحه قسمت میانی کاسه بزرگ را می پوشاند و از جنس چوب توت است.
پوست روی دهانه کاسه کوچک : جنس پوست کشیده شده بردهانه کاسه کوچک (پایینی)پوست نازک گوسفند است.
سیم ها : سیمهای فلزی سفید می باشد.
گوشی ها :معمولا از چوب توت ساخته می شوند.
شیطانک اصلی:یا زایده باریکی از خود بدنه اصلی قیچک یا تیغه چوبی باریکی از چوب توت یا چوبهای دیگر است و در شیاری که برای آن ایجاد شده است قرار می گیرد.
سیم گیر:میخ یا پیچ فلزی است.
خرک :معمولا از چوب توت ساخته می شود.
چوب آرشه :معمولا از چوب گز است وجنس موی آرشه از دم اسب.

جنس و مواد بكار رفته در ساختمان قيچك بلوچي :
کاسه ساز: بهترین چوب برای ساخت کاسه قیچک بلوچی ، چوب درخت پرپوک است.این درخت درپاکستان بیشتر دیده می شود.از چوبهای دیگر مانند توت و کهور نیز برای ساختن کاسه استفاده می شود.اما چوب پرپوک صدادهی بهتری دارد.
صفحه چوبی مشبک: صفحه چوبی معمولا مشبکی که قسمت میانی کاسه بزرگ را می پوشاند نیز اغلب ازهمان چوب کاسه ساخته می شود.
پوست روی دهانه کاسه کوچک : غالبا پوست آهو است.از پوست گوسفند هم استفاده می شود.
سیم ها :سیم های اصلی 1و2و4 از جنس سیم فلزی سفید است.در قدیم که سیم فلزی مرغوب کمیاب بوده از سیم های موجود در کابل تلفن و گاهی از نخ های ابریشمی نسوز (نخ هایی که در دوختن کفش استفاده می شود) نیز برای سیم های 1و2و4 استفاده می کنند.جنس سیم سوم زه (روده تابیده شده گوسفند) است و سیم های فرعی سیم فلزی سفید هستند
گوشی ها: معمولا از جنس پرپوک توت و کهور .
شیطانک : معمولا زایده ای از دسته و به همین دلیل از جنس چوب بدنه اصلی قیچک است.
سیم گیر: غالبا یک میخ چوبی یا فلزی است که آن را به انتهای قسمت پایینی کاسه می کوبند و تمام وترهای اصلی و فرعی به آن متصل می شوند.
خرک :معمولا از شاخ ،چوب گردو یا توت می سازند.
آرشه : چوبش از پرپوک ، توت و گز و موی آرشه از موی دم اسب ساخته می شود.

6- کوک قیچک :
در دایره المعارف موسیقی کهن ایران قیچک را به 3 دسته سوپرانو، آلتو و باس تقسیم کرده که کوک قیچک سوپرانو همان کوک ویلن یعنی sol re la mi می باشد.اما این کوک مربوط به ساز تغییر یافته قیچک است.قیچک سیستانی و بلوچستانی بطور کاملا متفاوت کوک می شود.چون امکان رسم خطوط حامل موسیقی میسر نیست، کوک قیچک ها را باعکس برایتان ضمیمه کردم.