دهل ، سازی از تبار زادسروان
تحلیلی بر موسیقی سیستان :
از موسیقی سیستان به عنوان پلی میان فرهنگ و موسیقی ناحیه سرحد بلوچستان و نواحی جنوب خراسان یاد شده است. از سال1316 به بعد سیستان ازخراسان و بلوچستان از کرمان جدا شدند و بدین ترتیب استان واحدی بنام سیستان وبلوچستان تشکیل شد.فرهنگ، زبان و موسیقی سیستان بیش از اینکه با بلوچستان مرتبط باشد باجنوب خراسان پیونددارد. برخی از ترانه های اصیل سیستانی ازنظر چگونگی گردش ملودی و ریتم به برخی از ترانه های بیرجند، خوسف، فورگ و چُنِشت درجنوب خراسان بسیار شبیه است.
شیوه نواختن دهل و عملیات نمایشی نوازنده آن در سیستان،بلوچستان و بیرجند نسبتا مشابه و ساختمان دهل سه ناحیه کاملا یکسان اند و همچنین چوبهای دهل. محتوای تسلسلهای صوتی (مقام ها) مورد استفاده درزابل و بیرجند نیز بسیار به هم شبیه اند.درعین حال موسیقی سیستان بخاطر همجواری بانواحی شمالی بلوچستان و نیز طوایفی ازقوم بلوچ درسیستان ازتاثیر موسیقی بلوچی مصون نمانده است.
بخشی از موسیقی سیستان شامل ترانه های قدیمی ست و تعدادی ازاین ترانه ها قدمتی قابل توجه دارند و ازنظر محتوا نیز متنوع هستند. بیشتر این ترانه ها مبتنی بر شعر دوبیتی و رباعی اند. دوبیتی از مهمترین فرم های شعری رایج درسیستان است. ازدیگر انواع موسیقی سیستان می توان آوازهای سوگواری رانام برد که به اَردَه و کُر معروف اند.ارده کردن یعنی ارده کشیدن به معنای سوگواری است.اوازهای ارده معمولا توسط زنان اجرا می شود و شعر آنها رباعی است. جمله های این آواز میان تک خوان و حاضران بصورت سوال و جواب مبادله می شوند. آوازهای کار (وزن کردن گندم ،مشک زنی و..) ، آیکه ها(لالایی ها)، الوکه (اوازهای مولودی) ،کریچو کریچو پندوَنه( آوازهای کودکان)، رمضونیکه (آوازهای ماه رمضان)، آوازهای شبیه خوانی ، شاهنامه خوانی ،قالی، لوبَتَک (نمایش ریتمیک آهنگین بدون کلام)(فراموش شده) و... ازدیگر نمونه های موسیقی سیستان است.
دهل :
دهل در طبقه بندی سازها: پوست صداها (ممبرانوفون) -------> طبل کوبه ای دوطرفه --------> باضربه مستقیم ،چوب -------> بدنه استوانه ای،چوبی یافلزی
دهل سرحدی و دهل سیستان شکل و ساختمانی یکسان دارند و در واقع یک ساز واحداند و در برخی از تکنیکهای اجرایی و دوره های ریتمیک اختلافاتی جزئی دارند.این ساز از بزرگترین سازهای هم خانواده خود است.
ویژگی های ظاهری و ساختاری :
دهل سرحدی یک استوانه بزرگ چوبی است که دوسر آن پوست کشیده شده است.این پوست درهر طرف ابتدا به دور طوقه ای ازجنس چوب یا فلز کشیده و سپس با طناب به بدنه استوانه ای وصل می شود.دهل با تسمه ای بلند از شانه چپ نوازنده به گونه ای آویزان می شود که در حدود زانوهای او قرار گیرد. طرف راست دهل با دو چوب کوچک که حالتی ناودانی دارند(نَلوک - ناخنی- پنجولک ) و به انگشت های دست چپ بسته می شوند؛ نواخته می شود. بنابراین اجزای ساختمانی دهل سرحدی عبارتند از: بدنه استوانه ای - دوقطعه پوست - دوعدد طوقه چوبی – طناب - تسمه- چوب(مضراب) یا لَتَک - نلوک های مضاعف.
تکنیک های اجرایی دهل:
چوب دردست راست نوازنده قرارمیگیرد و نلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. ناودانی بودن شکل نلوک بخاطر بهتر قرارگرفتن آن روی انگشت دست است.دست راست نقش اصلی را درنواختن دهل و ایجاد " تقارنهای اصلی متریک-ریتمیک" و ونیز شکستن این تقارن ها به عهده دارد. در چارچوب تکنیک های اجرایی دهل سیستانی شکستن تقارن های ریتمیک-متریک و ایجاد ضدضرب و سنکپ های جذاب و گاه نامتعارف توسط دست راست بسیار اهمیت دارد. وظیفه نلوک های دست چپ بیشتر ایجاد تزئینات ریتمیک،تکمیل اجزای ریتم و ایجاد اصوات زیر در کُنتراست باصداهای بم طرف راست دهل است. دست چپ نیز به نوبه خود در شکستن تقارنها و ایجاد سنکپ بدیع و ضدضرب نقش قابل توجهی دارد. نلوکهای مضاعف هم می توانند باهم و همزمان به پوست سمت چپ دهل ضربه وارد کنند وهم می توانند به تنهایی و یا بصورت متناوب استفاده شوند.
اجرای حرکتهای نمایشی نوازنده دهل ،مانند چرخش سریع در میدان ،چرخش سریع به دور خود، چرخاندن دهل بربالای سر، عبوردادن دهل از زیر پا،به دندان گرفتن تسمه دهل و چرخش به دور خود و... بخشی از ویژگی های اجرایی این ساز محسوب می شود.هنگام انجام این حرکات نواختن دهل متوقف نمی شود.مشابه این حرکات در بلوچستان،بیرجند،و نواحی شرقی کرمان (جیرفت و فهرج) مشاهده می شود.تکنیک های اجرایی دهل سیستان و دهل سرحدی نیز تا حدود زیادی مشابه اند.
موارد و نوع استفاده دهل سیستانی :
الف – مجالس عروسی و شادمانی : دهل ساز همراهی کننده سرنا در سیستان است و در مجالس عروسی این دو ساز به اجرای آهنگ های چاپ زابلی ، چوب بازی ، شمشیر بازی و گاه ترانه ها سیستانی می پردازند. نوازندگان سرنا و دهل هنگام اجرا غالبا در دایره ای رقصندگان و حضار حرکت می کننده و گاه در کنار و خارج از دایره رقصندگان و حضار حرکت می کنند و گاه در کنار و خارج از دایره رقصندگان می ایستند و به اجرای موسیقی می پردازند . دهل سیستانی را همیشه ایستاده در حرکت می نوازند و هیچ ساز دیگری جز سرنا ، دهل را درنواختن همراهی نمی کند.
دهل در سیستان گاه همراهی کننده قیچک در اجرای ترانه های سیستانی است. چنین به نظر می رسد که با منسوخ شدن دایره ، دهل که البته با دست نواخته می شود جایگزین آن شده است. اخیر حتی به جای دهل از تمبک نیز استفاده می شود.
ب – مراسم کشتی محلی : کشتی محلی سیستان کجیره (کشتی کج گردان) نام دارد. موسیقی این مراسم با سرنا و دهل نواخته می شود و شامل دو بخش است :
1) اجرای موسیقی برای اعلام مراسم کشتی و جمع کردن مردم
2) اجرای موسیقی هنگام کشتی گرفتن
جنس ومواد بکاررفته در ساختمان دهل سیستانی :
- بدنه : چوب جنگلی (کنده خالی شده یکپارچه) یا فلز (بشکه) که بسیار کم کاربرد است.
- پوست : سمت راست که محل برخورد چوب دهل است از پوست بُز نَر یا بُز لاغر و سمت چپ که محل برخورد نَلوک هاست از پوست کُرّه بز یا بُز چاق
- طناب : نخ
- چوب (مضراب) دهل ( لَتَک) : چوب جنگلی یا چوپ گز
اندازه های دهل سیستانی :
دهل " ده نو سرداری" متعلق به ابراهیم حدیدی :
ارتفاع 57 ، قطر دهانه 54 ، طول لَتَک 37 ، طول پنجولک (نَلوک) 12.5
دهل "زابل" متعلق به حبیب الله قادر آتشگر :
ارتفاع 48 ، قطر دهانه بیرونی 49 و داخلی 46 ، طول لتک 41 ، طول پنجولک 12
اندازه ها بر حسب سانتی متر
بنابراین دهل سیستانی را از لحاظ ساختمانی می توان به دو نوع متقارن و نامتقارن تقسیم کرد. هرچه قطر دهانه بزرگتر باشد صدای تولید شده بم تر است. لذا دهل زابل صدای زیرتری در مقایسه با دهل ده نو دارد. همچنین به دلیل نامتقارن بودن دو طرف دهل زابل، صدای ایجاد شده زیر و بمی بیشتر دارد تا دهل ده نو .
در بعضی نقاط دهل را به گونه ای می سازند که پوستش با کشیدن و شل کردن بندها، شل و سفت شده و در نتیجه صدا زیر و بم می گردد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه دهل سیستان به لینک زیر مراجعه کنید:
توضیح لوگو: نقشمایهٔ یکی از ظروف سفالین مکشوفه در شهر سوخته سیستان (هزارهٔ سوم پیش از میلاد).